Olejek z drzewa herbacianego
(Melaleuca Alternifolia)
Melaleuca alternifolia to drzewo lub krzew z rodziny mirtowatych (Myrtaceae), do których należy również m.in. eukaliptus, mirt, goździk czy ziele angielskie. Występuje głównie w Australii, Nowej Zelandii czy Indonezji i w zależności od miejsca skąd olejek jest pozyskiwany, jego chemotyp (skład chemiczny) będzie się różnił. Drzewo herbaciane osiąga do 7 metrów wysokości, posiada jasną łuszczącą korę i często określana jest jako „papierowa kora”. Liście są zielone przez cały rok, mają lancetowaty kształt i posiadają widoczne liczne gruczoły produkujące olejek. Kwiatostany są hermafrodytami (posiadają narządy męskie i żeńskie) przypominające kłos pokryty śnieżnobiałymi włoskami. Zbiory rozpoczynają się zazwyczaj jesienią, ze względu na największą wówczas ilość olejku znajdującego się w roślinie. Olejek pozyskiwany jest metodą destylacji z parą wodną.
POCZĄTEK
Badania nad olejkiem z drzewa herbacianego (TTO – ang. Tea Tree Oil) zapoczątkował A. R. Penfold który w latach 20. XX w. opublikował raporty dotyczące antyseptycznego działania olejku z drzewa herbacianego. Jego działanie przeciwdrobnoustrojowego porównał z ówczesnym środkiem dezynfekującym, kwasem karbolowym (fenolem), gdzie TTO wykazał 11-krotnie większą aktywność, jednocześnie będąc łagodniejszą i bezpieczniejszą alternatywą. W latach 30. spróbowano zastosować olejek z drzewa herbacianego w infekcjach górnych dróg oddechowych poprzez inhalacje termiczne. Niestety, zbyt wysokie stężenie olejku w parze wodnej oraz nieodpowiednie właściwości organoleptyczne spowodowały podrażnienie śluzówek gardła, dlatego zrezygnowano z dalszych badań. Dopiero w 1998 r. Jerzy Alkiewicz i Stanisław Han, wypróbowali działanie własnego oryginalnego preparatu zawierającego olejek z drzewa herbacianego u dzieci z przewlekłymi zakażeniami górnych dróg oddechowych. Po zastosowaniu preparatu zauważono spadek chorobotwórczych drobnoustrojów, zapoczątkowało to badania na większej ilości osób.
JAK DZIAŁA?
Olejek z drzewa herbacianego zawiera dużą ilość terpenów i terpenoidów, m.in. α-pinen, sabinen, α-terpinen, limonen, 1,8 cyneol, γ-terpinen, terpinolen, terpinen-4-ol, α-terpineol, aromadendren, β-kariofilen, δ-kadinen, globulol. Oprócz powszechnie znanej właściwości tych związków jakim jest zapach (dominujący składnik o najwyższym stężeniu w olejku odpowiada za zapach), działają na mikroorganizmy zaburzając ich strukturę (błonę bakteryjną), homeostazę (równowagę biologiczną) oraz funkcje życiowe. To właśnie dzięki tej własności możemy używać olejków eterycznych w szerokim spektrum chorób o etiologii (przyczynie) bakteryjnej. W tym miejscu warto wspomnieć o zawartości składników w TTO, które decydują o sile działania terapeutycznego. Terpinen-4-ol jest dominującym monoterpenem, dlatego głównie to on odpowiada za zapach oraz największą aktywność przeciwdrobnoustrojową, a jego zawartość powinna wynosić 35-48%. Nadmienię jeszcze o monoterpenie 1,8 cyneolu (potocznie eukaliptol) który rzekomo uważa się, za związek powodujący podrażnienie skóry, a jego zawartość według normy ISO czy AS powinna mieścić się w przedziale 0-10% (ISO) lub 0-15% (AS). Nie znalazłem żadnych znaczących badań potwierdzających drażniące działanie 1,8 cyneolu. Nie zmienia to faktu, że zbyt wysokie stężenie czy zmieniające się z czasem wartości substancji, może wywołać niepożądane efekty. Podczas czytania i analizowania literatury można zauważyć że ilość 1,8 cyneolu zazwyczaj jest odwrotnie proporcjonalna do ilości terpinen-4-olu, czyli głównego przeciwdrobnoustrojowego związku. Notabene cechą 1,8 cyneolu jest również silne działanie bakteriostatyczne. Wszystkie wymagania odnośnie zawartości substancji są określone normą ISO 4730:2017 lub AS 2782:2021.
BADANIA
Właściwości przeciwdrobnoustrojowe TTO zostały potwierdzone w badaniach laboratoryjnych i klinicznych, z tego powodu stał się jednym z powszechnych naturalnych antyseptyków. Muszę tu anegdotycznie dodać, iż mimo swojej popularności wśród olejków, spotkałem się z osobami które o nim nie słyszały, a bynajmniej nie do końca znały jego możliwości.
Na początku chciałbym przytoczyć badanie, które moim zdaniem mogłoby stanowić podwalinę pod kolejne prace badawcze. Zostało przeprowadzone w Ośrodku Naukowo-Badawczym Poznańskiej Akademii Medycznej w Uzdrowisku Kołobrzeg. Badanie obejmowało dzieci z przewlekłymi infekcyjnymi chorobami górnych dróg oddechowych u których zastosowano inhalacje z preparatem zawierającym olejek z drzewa herbacianego w stężeniu 0,2%. Po 15 dniach inhalacji stwierdzono znaczne obniżenie drobnoustrojów, w tym chorobotwórczych m.in:
- bakterii Gram-dodatnich: Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes gr. A
- bakterii Gram-ujemnych: Haemophilus influenzae
- grzybów drożdżoidalnych: Candida albicans
Dodatkowo zaobserwowano zmniejszenie dolegliwości typu kaszel czy zwiększenie drożności dróg oddechowych oraz ustąpienie miejscowych zmian w gardle. Wyniki pokazują, że preparat inhalacyjny zawierający TTO, może być skuteczny w leczeniu przewlekłych chorób infekcyjnych i warto przeprowadzić kolejną analizę na większej liczbie osób.
Lecznicze działanie olejku z drzewa herbacianego znajduje zastosowanie w dermatologii. Lipofilowy (rozpuszczalny w tłuszczach) charakter TTO pozwala na szybkie i łatwe wchłanianie przez zewnętrzne warstwy skóry, wzmagając antyseptyczne działanie. Zawsze należy jednak pamiętać o możliwych podrażnieniach wywołanych zbyt wysokim stężeniem lub reakcjach alergicznych u osób predysponowanych. Stężenie można zmniejszyć rozcieńczając olejek z odpowiednim nośnikiem. W jednym z badań in vitro, zaobserwowano synergiczne działanie TTO wraz flukonazolem (lekiem przeciwgrzybicznym). Po zastosowaniu minimalnego stężenia hamującego (MIC) olejku z drzewa herbacianego wraz z flukonazolem zauważono zwiększone działanie przeciw szczepom Candida albicans, grzybów z rodzaju drożdżoidalnych. Gdy równowaga tego naturalnie występującego grzyba w naszym organizmie zostanie zaburzona, dochodzi wówczas do choroby. Podczas kolejnego badania aktywności in vitro, gdzie również zastosowano minimalne stężenia TTO, zaobserwowano zahamowanie konwersji (przekształcenia) Candida albicans do chorobotwórczej struktury grzybni. W połączeniu z lipofilowym charakterem olejku, może to dać wymierne rezultaty w miejscowym stosowaniu leczeniu grzybicznych infekcji skóry lub błon śluzowych. Na koniec wspomnę jeszcze badanie, gdzie zauważono skuteczne działanie szamponu zawierającego 5% olejku z drzewa herbacianego przeciwko grzybom Malassezia furfur wywołującego m.in. łupież zwykły.
Po zagłębieniu się w literaturę dotyczącą TTO można znaleźć dużą ilość informacji wskazujących na to, że olejek z drzewa herbacianego może znaleźć zastosowanie przy zwalczaniu chorób o podłożu bakteryjnym, grzybicznym czy nawet wirusowym. Aby umieścić olejek z drzewa herbacianego jako medykament jest jednak długa droga. Z pewnością pomogłaby tu większa ilość badań randomizowanych (polegających na losowym dobieraniu chorych do badanych sposobów leczenia). Tym bardziej przy wciąż rosnącej lekooporności, bardzo ważne są alternatywne drogi działania, aby antybiotyki dalej mogły spełniać swoje zadanie. Na koniec dodam, że mimo swojego niezbyt przyjemnego dla niektórych zapachu olejku z drzewa herbacianego, pamiętajmy o tym, iż olejki eteryczne to nie tylko zapach, ale również korzystne działanie.
Dla zainteresowanych zamieszczam wrażliwość kilku wybranych przeze mnie bakterii oraz grzybów na olejek z drzewa herbacianego oraz możliwe wywoływane przez nie choroby:
Bakterie Gram (+):
Streptococcus pneumoniae - zapalenie płuc
Staphylococcus aureus - zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowych, dolegliwości skórne
Streptococcus pyogenes – liszajec zakaźny, ropne zapalenie gardła, szkarlatyna
Bakterie Gram (-):
Haemophilus influenzae – zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, posocznicę (sepsę), zapalenie stawów, zapalenie skóry
Escherichia coli – zakażenia dróg moczowych, zatrucia pokarmowe
Pseudomonas aeruginosa –zapalenie spojówek, infekcje układu oddechowego, pokarmowego i moczowopłciowego
Grzyby:
Candida albicans – przy zaburzeniu równowagi między organizmami komensalnymi może wywołać kandydozę
Piśmiennictwo:
https://melukaaustralia.com/blogs/news/the-melaleuca-alternifolia-tea-tree
Lis A,: Najcenniejsze olejki eteryczne 2020; 69-78.
Malm A, Olejki eteryczne w profilaktyce i leczeniu chorób infekcyjnych 2021; 25,46.
Penfold AR, Grant R. The germicidal values of the principal commercial Eucalyptus oils and their pure constituents, with observations on the value of concentrated disinfectants. J R Soc New South Wales 1923; 57:80-9. 2. Penfold AR, Grant R. The germicidal values of some Australian essential oils and their pure constituents. Together with those for some essential oil isolates, and synthetics. Part III. J R Soc New South Wales 1925; 59:346-9.
Alkiewicz J, Kędzia B, Zawadzka D, Han S, Podstawski Z, Hołderna-Kędzia E i wsp. Badania aktywności mikrobiologicznej olejku z drzewa herbacianego i próby jego zastosowania w terapii inhalacyjnej. Post Aerozoloter 1998; 6: 115-23.
Kędzia, Bogdan, Jerzy Alkiewicz, Katarzyna Łasecka, Stanisław Han, Urszula Bugaj, and Zenon Podstawski. 2003. "Zastosowanie składu inhalacyjnego opartego na olejku z drzewa herbacianego (Tea Tree Oil) w leczeniu przewlekłych, infekcyjnych nieżytów górnych dróg oddechowych". Przewodnik Lekarza 6 (5): 146-153.
Nenoff P, Haustein UF, Brandt W. Antifungal activity of the essential oil of Melaleuca alternifolia (tea tree oil) against pathogenic fungi in vitro. Skin Pharmacol. 1996;9(6):388-94. doi: 10.1159/000211450. PMID: 9055360.
https://www.hindawi.com/journals/bmri/2015/590470/
https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1179/joc.2001.13.4.377
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0962456201901274?via%3Dihub
https://www.jaad.org/article/S0190-9622(02)00313-4/pdf
https://www.medianauka.pl/bakterie
https://epibaza.pzh.gov.pl/